پیشینه تاریخی هگمتانه
هگمتانه یا به عبارتی تپه هگمتانه با وسعتی قریب به ۴۰ هکتار در شمال شرقی همدان حد فاصل خیابان های اکباتان، شهداء و بلوار هگمتانه واقع شده و از جمله محوطه‌های بزرگ و مهم باستان شناسی کشور محسوب می‌گردد.
بدون تردید این گنجینه عظیم باستانی در خود آثاری از دوران مختلف تاریخی را به‌یادگار دارد. این تپه باستانی با توجه به اشارات تاریخی و برداشت‌های اولیه باستان شناسان و پژو‌هشگران دربرگیرنده آثار دوران تاریخی به خصوص دوره ماد، هخامنشی و اشکانی معرفی شده است.
جستجو در جهت پیدا کردن شهر گمشده هگمتانه از سال‌ها پیش آغاز و اظهار نظرها از سوی محققین و باستان شناسان ادامه دارد.
وجه تسمیه هگمتانه
هگمتانه به معنای محل تجمع می‌باشد و از دو واژه پارسی باستان “هگمتا” به معنی گرد آمدن و پسوند اسم مکان “نا” تشکیل شده است.
از قوم ماد در متون تاریخی از جمله کتیبه‌های آشوری به نام “مادای” و “آمادای” و در منابع کهن ایرانی “مدی” در زبان ایلامی به عنوان “هال ماتانا” و “ماتاپه” در زبان یونانی “اکباتانا” در پارسی باستان “هنگ متنا” و “هگمتان” و در منابع کلیمی “احمتا” و در منابع اسلامی به شکل “همذان” و “همدان” یاد شده است.
مهم‌ترین ماخذ تاریخی در این خصوص، روایات هردوت تاریخ نگار یونانی سده پنجم پیش از میلاد است، که می گوید: دیوکس (۶۷۵-۷۲۸ ق.م) نخستین پادشاه ماد فرمان داد تا کاخی عظیم برای وی بسازند و بر گرد آن هفت حصار بر پا دارند.
هفت حصار تپه هگمتانه
حصارهای هگمتانه به طبقات ممتاز اجتماعی تعلق داشت و هر یک به رنگ یکی از اجرام فلکی، به ترتیب سفید، سیاه، ارغوانی، نیلگون و نارنجی بود و کنگره‌های دو باروی داخلی با ورق‌های سیمین و زرین پوشانده شده بود.
این باروها برای مراقبت از کاخ و گنجینه فرمانروا بود و مردم عادی می‌بایست خانه‌های خود را بیرون از دیوارها می‌ساختند. پس از انقراض دولت ماد و تاسیس دولت هخامنشی (سده ۵۵۰ ق.م) هگمتانه همچنان به عنوان پایتخت سیاسی این دولت مورد توجه بود. در دوره‌های سلوکی، پارت، ساسانی و دوره‌های اسلامی نیز هگمتانه از شهرهای مهم به شمار می‌رفت.
در مجموعه تپه هگمتانه همدان از چه آثاری دیدن می کنید؟
- موزه و شهر باستانی هگمتانه
- موزه سنگ
- کلیسای گریگوری استپان
- کلیسای حضرت مریم
کاوش‌ها در محوطه تپه هگمتانه
جستجو در جهت یافتن شهر گمشده مادها از سال ها پیش آغار شده بود. ژ.دمرگان و ژ.کینر از جمله کسانی هستند که بیشتر از دیگران متوجه هگمتانه شده اند. ژ.دمرگان رئیس حفریات شوش در سال ۱۸۹۶ میلادی طی بازدید از همدان چند مهر استوانه ای را جمع آوری و با خود به فرانسه برد.
وی در خصوص قدمت و محل کشف آنها مطالبی عنوان ننموده است. مطالعات کالمایر بر روی مهرهای استوانه‌ای، تعلق آنها را به دوره ماد به اثبات می‌رساند. شارل فوسی نیز در سال ۱۹۱۳ میلادی از طرف موزه لوور در گودال معروف به شتر خواب که مقابل موزه هگمتانه کنونی قرار دارد، دست به کاوش‌هایی زد که گزارشی از نتایج آن در دست نیست.
متعاقب آن آقای رومن گیرشمن، لوئی لوبرتون و کالمایر مطالعاتی در این تپه باستانی انجام دادند. علاوه بر این یک عدد قوری و هفت مجسمه برنزی بزکوهی یافت شده از هگمتانه که توسط فوسی کشف و تحویل موزه لوور گردیده بود. وارسی و تعلق آنها را به دوره مادها تایید گردید. در سال (۱۲۹۹ تا سال ۱۳۱۲) نیز تعدادی اشیای نفیس زرین و سیمین در حفاری‌های غیر مجاز کشف گردید.
این اشیاء که هم اکنون در موزه ملی ایران و چند موزه و مجموعه خصوصی نگهداری می‌شوند، متعلق به دوره هخامنشی هستند.
آثار مشهور کشف شده از هگمتانه همدان
- ریتون سرشیر و کاسه سیمین خشایارشاه
- لوح زرین داریوش دوم
- ریتون سربز
- الواح زرین و سیمین
- لوح زرین آرشام
- لوح زرین آریارامنه
- سرستون با متن منتسب به خشایارشاه
- اشیاء ریخته گری شده به شیوه مدرن (این اشیاء همتایی در ایران ندارد)
اولین قدم برای آماده سازی محیط جهت کاوش علمی
مهندس محمد مهریار طی سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۴ امر تخریب منازل و آماده سازی محیط برای آغاز کاوش‌های علمی هگمتانه را هموار نمود.
پس از انقلاب ۵۷ کاوش‌های باستان شناسی در سال ۱۳۶۲ توسط هیات ایرانی به سرپرستی دکتر محمد رحیم صراف آغاز گردید. این پژوهش‌ها تا سال ۱۳۶۷ ادامه یافت و پس از یک وقفه پنج ساله، مجددا از سال ۱۳۷۳ دنبال گردید.
در تحقیقات علمی مذکور ترانشه‌های متعددی به منظور شناسایی آثار معماری هگمتانه در اطراف و مرکز تپه هگمتانه ایجاد گردید.
در طول این عملیات گروه کاوش موفق گردید شهر بزرگی را که با بهره گیری از یک سیستم عظیم معماری مدون ساخته شده بود، شناسایی نماید و بخش‌هایی از آن را که در قسمت‌های مرکزی، شرقی و جنوبی ردیابی شده بود را بتدریج از دل خاک آزاد گرداند.
فعالیت‌های گروه باستان شناسی
دستاورد فعالیت‌های گروه باستان شناسی شناسایی مجموعه ساختمان‌های مربع شکل در عمق ۲ تا ۵ متری از سطح تپه می‌باشد که در ابعاد ۱۱٫۵ * ۱۷٫۵ متر ساخته شده است. ورودی هر واحد معماری به یک پیشخوان و تالار مرکزی در وسط و سه اتاق جانبی در دو سو ختم می‌شود.
این بنا در دو ردیف موازی و پشت به یکدیگر به صورت قرینه پیاده سازی شده‌اند. بین هر دو ردیف بناهای ساخته شده معبری به عرض ۳٫۵ متر در جهت شمال شرقی _ جنوب غربی ایجاد شده است. مصالح به کار رفته جهت ساخت شهر خشتی و آجر در ابعاد متفاوت است. همچنین ادامه عملیات حفاری باعث شد که بخش‌هایی از حصار عظیم شهر به قطر تقریبی ۹ متر و ارتفاع باقیمانده ۸ تا ۱۲ متر کشف شود.
حصار مذکور که در فواصل معین دارای برج‌های عظیم بوده. شهر کهن هگمتانه را در بر می‌گرفته است. در ادامه روند کاوش قسمت‌هایی از سیستم آبرسانی شهر در قالب جوی‌های متعدد نمایان گردید. بخش‌هایی از این جوی‌ها به فاصله نیم متر از حصار کشف شده در شرق هگمتانه در معابر کارگاه جنوبی بدست آمده است.
دکتر صراف با توجه به کاوش‌ها و مطالعات انجام شده و یافته‌های معماری، این اثر را منسوب به هخامنشیان می‌داند با این تفاوت که اعتقاد دارد که هگمتانه هخامنشی، هگمتانه مادها هم هست و معتقد است که مادها این شهر خشتی را بنیان گذاری کرده و هخامنشیان ابنیه‌ای بر ان افزوده‌اند.
پژوهش لایه نگاری باستان شناختی
از سال ۱۳۸۳ پژوهش لایه نگاری باستان شناختی به سرپرستی دکتر مسعود آذرنوش در جای جای محوطه باستانی هگمتانه به منظور دستیابی به لایه‌های باستانی و تعیین قدمت لایه‌ها اقدام گردید و این برنامه در سال‌های ۸۴، ۸۵ و ۸۷ نیز دنبال گردید.
در این پژوهش، هیات ضمن دستیابی به آثار و بقایای معماری از نوع شهرهای شطرنجی که قبلا توسط هیات باستان شناسی ایران کشف و ردیابی شده بود. اثر مهمی از لایه‌های باستانی در زیر لایه معماری مکشوف تا خاک بکر مشاهده نگردید.
مرحوم آذرنوش صرف نظر از لایه‌های سطحی دوران اسلامی بقیه لایه‌ها و آثار معماری مکشوف را متعلق به دوره اشکانی می‌دانست و معتقد بود که تپه هگمتانه با توجه به یافته‌های معماری گسترده احتمالا شهری اشکانی است.
تپه تاریخی هگمتانه به شماره ۲۸ در تاریخ ۲۴/۰۶/۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
هزینه و زمان بازدید از هگمتانه همدان
بازدید از مجموعه هگمتانه در سال ۱۴۰۱ همه روزه از ساعت ۹ الی ۱۹ میسر می باشد. برای دیدن از این مکان حداقل نیاز به ۲ ساعت وقت دارید در نظر داشته باشید برای بازدید از این مکان باید پیاده روی کنید. در ایام نوروز کارشناسان مستقر در این مکان ضمن راهنمایی اطلاعات جالبی را در اختیار بازدید کنندگان قرار میدهند.
در نزدیکی تپه هگمتانه همدان چه آثار دیدنی وجود دارد؟
گنبد علویان: ۱.۶ کیلومتر
موزه مردم شناسی حمام تاریخی قلعه: ۱.۸ کیلومتر
آرامگاه استرو مردخای: ۲ کیلومتر
آرامگاه باباطاهر: ۲ کیلومتر
