ناصر تکمیل همایون، مردی از جنس تاریخ
بیست و پنجمین روز از آبان با آن آسمان تب دار پاییزی‌اش روزی تلخ بود. روزی که مردی از جنس تاریخ از میان ما پرکشید. استادی که برای تاریخ سرزمین پارس تلاش و سال‌ها در پی انتقال تجربیات تاریخی خود به دیگر نسل‌های ایرانی بود. ناصر تکمیل همایون استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، متاسفانه در ۲۵ آبان ماه ۱۴۰۱ بدلیل عارضه مغزی درگذشت و شاگردان و دوستداران تاریخ و پژوهش را تنها گذاشت.
وی که زاده شهر قزوین است، پس از پایان دبیرستان به دانشگاه تهران رفت و موفق به دریافت کارشناسی فلسفه و علوم تربیتی از دانشگاه تهران شد، کارشناسی ارشد خود را در رشته علوم اجتماعی از این دانشگاه بدست آورد و سپس در دانشگاه سوربن پاریس با ارائه رساله: «تاریخ نگاری دوره قاجار» موفق به اخذ دکترای تاریخ شد و با رساله: «تغییرات سیاسی در ایران عهد قاجار» دکترای جامعه شناسی خود را از دانشگاه سوربن پاریس دریافت کرد.
همایون پیشنهاد دانشگاه سوربن برای تدریس در این دانشگاه را نپذیرفت و در سال ۱۳۵۶ به ایران بازگشت و به پیشنهاد «احسان نراقی» مدیر «موسسه تحقیقات و برنامه یزی علمی و آموزشی» در این موسسه مشغول به کار شد. او برای گسترش فرهنگ ایران‌زمین بخش «ایران شناسی» را در این موسسه بنیاد نهاد و همزمان به تدریس جامعه شناسی در دانشگاه ملی پرداخت. وی علاوه بر موقعیت دانشگاهی، سرپرستی بخش «فرهنگ و تاریخ» در موسسه تحقیقی انتشاراتی «دفتر پژوهشهای فرهنگی» را بر عهده داشت.
وی در این موسسه به طور ویژه اشراف علمی انتشار مجموعه کتاب‌هایی موجز و دقیق درباره ابعاد گوناگون تاریخ و فرهنگ را برعهده گرفت. این مجموعه کتاب‌ها که با عنوان عمومی « از ایران چه می دانم؟» منتشر شدند که اغلب در حدود ۱۰۰ صفحه حجم دارند و در قطع خشتی به چاپ رسیدند. دکتر تکمیل‌همایون تاکنون بیش از ده عنوان کتاب از این مجموعه را به نگارش درآورده است.
تاکنون حدود ۷۵ جلد از این مجموعه به چاپ رسیده و بیش از ده جلد دیگر نیز انتشار یافت . این مجموعه کتاب‌ها، از آنجا که توسط متخصصین هر موضوع به نگارش درآمده و اشراف علمی دقیقی بر آنها واقع شده، مورد اقبال و استقبال فراوان مخاطبان قرار گرفته است.
دکتر تکمیل همایون علاوه بر پژوهش و تالیف، سال‌ها به تدریس تاریخ و علوم اجتماعی در برخی دانشگاه‌ها و به خصوص پژوهشگاه علوم انسانی مشغول بوده، به نحوی که مقام دانشگاهی استادی رادر اختیار داشت. آنچه دکتر تکمیل همایون را از دیگر پژوهشگران اجتماعی ـ فرهنگی ایران به صورتی ویژه متمایز می‌کند، تحصیل و تسلط بر تاریخ ایران ( خصوصا ابعاد اجتماعی تاریخ ایران ) در گذشته و حال، در کنار تحصیل دانشگاهی جامعه شناسی است.
در صورتی که بتوان برای شناخت صحیح فرهنگ‌ها خصوصا فرهنگ ایرانی، آگاهی از تاریخ و به خصوص تاریخ اجتماعی را لازم دانست، دکتر تکمیل همایون به خوبی از عهده این مهم بر آمده است. آثار ایشان و نتایجی که وی از خلال بحث‌های تاریخی ـ اجتماعی درباره عناصر فرهنگی ـ اجتماعی ایران، با بهره مندی از نوعی نگاه تاریخی، ارائه می کند، سندی مهم از اهمیت دانش تاریخی در بررسی اجتماعی ایران است.
گرچه موضوعات آثار دکتر تکمیل همایون آنچنان وسیع است که نوعی فقدان مرکزیت در تولیدات ایشان را به ذهن متبادر می‌کند. تحلیل آماری موضوعات آثار ایشان نشان می‌دهد که وی بیش از همه درباره ابعاد گوناگون شهر تهران در دوره‌های جدید، تاریخ اجتماعی ایران، عناصر مدرن تاریخ ایران(مرزبندی‌ها، نیروهای نظامی، تعلیم و تربیت)، استان‌های جنوبی ایران، خلیج فارس و دریاهای ایرانی و نیز معماری ایرانی به تحقیق و پژوهش دست زده است.
در مراسم بزرگداشت وی که به مناسبت ۸۰ سالگی ایشان برگزار شد، ده‌ها چهره دانشگاهی، ملی و مذهبی از تلاش‌های علمی، فرهنگی و مدنی از او تقدیر کردند. او در ماه‌های اخیر که بیماری‌اش شدت یافته بود اصرار داشت که در ایران باشد تا در وطن جان دهد و در خاک وطن آرام گیرد.
نویسنده: مهدی بیرانوند روژمان
