جورقان یکی از شهرهای کوچک استان همدان است که در سه کیلومتری همدان واقع شده. جورقان از نظر تاریخی و فرهنگی از اهمیت بالایی برخوردار است. این شهر در دوران ساسانی تفرجگاه شاهان بوده و اهمیت نظامی نیز داشته است. جورقان به دلیل دارا بودن بقایای فرهنگی و باستانی از دیدگاه باستانشناسی نیز یکی از شهرهای مهم همدان است. دررابطه با تاریخ و اقتصاد شهر جورقان، گفت‌و‌گویی با «داوود احمدی» شهردار جورقان داشتیم.
در ابتدا بگویید که ریشه اسم جورقان از کجا آمده و به چه معنی است؟
جورقان یکی از مناطقی است که ریشه در تاریخ منطقه دارد. نام کهن‌اش «گورآهوان» بوده است. داستان مفصلی دارد که در قرن ششم است. «یاقوت حموی» نیز در «معجم البلدان» این منطقه را «گورآهوان» معرفی می‌کند. می‌نویسد: «بقایای کاخ بهرام گور را هم دیدم» و در آثار دیگر نیز این را می‌نویسد. مزادا گرد، بهرام آباد و شورین از شهرهای اقماری هگمتانه بودند. بعد از اسلام آن واژه معرب جورقان به گوراوان اطلاق می‌شود. این نشان می‌دهد که اسم منطقه ریشه تاریخی دارد.
مردم جورقان به چه زبانی صحبت می کردند؟
زبان ما قبل از اسلام قطعا پهلوی و بعد از اسلام نیز کردی بوده بهطوری که بسیاری از واژه‌های کردی هنوز هم استفاده می‌شود. آخرین بازماندههایی که کردی صحبت میکردند خانواده‌ای بودند که در روستای آق‌حصار زندگی میکردند، ترکی هم بلد بودند اما اصلیت آنها کرد بود.
مذهب مردم اهل سنت شافعی بوده و قبرستان و سنگ نوشته‌های سنی در جورقان وجود دارد. مسجدی در وسط یک میدان وجود دارد؛ در ضلع شرقی آن مدرسه‌ای بوده که در پانزده خرداد آن را تخریب کردند و آن مدرسه متعلق به سنی‌ها بوده است. در ضلع جنوبی مسجد یک کاروانسرا وجود داشته که محل اسکان تجار عرب بغداد بوده است. چند سالی بعد از حکومت صفویه مذهب کم کم به شیعه تغییر یافت و زبان مردم نیز به ترکی شاهسونی تبدیل شد.
وضعیت قنات‌های جورقان چگونه بوده است؟
جورقان هفت چشمه قنات داشته که پنج قنات چشمه در توسعه کوره آجرپزی از بین رفته‌اند؛ آنها در ضلع شرقی جورقان بودند. دشت حصار را که شرکت آب و فاضلاب منطقه از آب شرب پر کرده، از مناطقی است که در گذشته یکی از پنج چشمه قنات در آنجا وجود داشته و آن منطقه پر آبی است. از دو قنات باقی مانده، یکی با نام «کله‌بر» برای توسعه فرودگاه مسدود شد. این قنات و قنات قاسم‌آباد از دروازه قاسم‌آباد سرچشمه می‌گرفتند که درحال حاضر نیز آب دارد. قنات دیگر با نام «کالیج‌دل» نیز فعال است. دانشگاه به آنجا آمد و برای توسعه فضای سبز خود چاهی در آنجا حفر کرد که باعث خشکی قنات شد. همه قنات‌ها برای دوره قبل از اسلام بوده که اکنون از بین رفته‌اند.
مردم جورقان از چه طریقی کسب درآمد میکردند؟
اقتصاد مردم جورقان یا گورآهوان تا قبل از دهه چهل و ورود مدرن کوره‌های آجرپزی، برپایه دامداری و کشاورزی بود. این منطقه بسیار حاصلخیز بوده به صورتی که جورقان یکی از روستا‌ها یا قریه‌های مهاجرپذیر بوده است. به طور مثال مهاجران می‌گویند: «به دلیل اینکه این منطقه خوش آب و هوا و حاصلخیز است، از روستاهای دهنگرد یا لالجین آمده و در منطقه جورقان سکنا گزیدیم.»
وقتی کوره وارد اقتصاد جورقان شد، تمام دهقا‌ن‌زاده‌ها و کشاورز‌زاده‌ها زمین‌هایشان را سریع به کوره تبدیل کردند. پانصد یا ششصد هکتار از اراضی روستایی که شامل قنات، باغات و مناطق حاصلخیزروستا بود، به کوره تبدیل شد.در یک برهه مقطعی، اقتصاد جورقان بسیار شکوفا شد به‌طوری‌که حتی از افغانستان و خراسان تا اربیل کردستان، سلیمانیه، منطقه کردنشین مهاباد برای کار به این شهر می‌آمدند؛ حتی خیابان اکباتان همدان به فروشگاه‌های صنعتی تبدیل شده بود.
به‌خاطر کوره‌های آجرپزی جورقان که شامل ۸۲ کارخانه می‌شد، برای حدود ده هزار نفر به‌طور مستقیم اشتغالزایی شده بود و افرادی که مسئول جابه‌جایی آجرها بودند نیز از این قاعده مستثنی نبودند. در سال ۱۳۷۵ کوره‌ها با فشار محیط زیست و دولت تعطیل شدند که به نظر من کار خیلی خوبی بود. شاید بسیاری افراد این موضوع را نقد کنند اما بهترین تصمیم گرفته شد؛ ای کاش این کار را در دهه چهل انجام می‌دادند و در دهه پنجاه اجازه تشکیل این کوره‌ها را نمی‌دادند چرا که در پی ساخت آنها آسیب‌های زیادی شکل گرفت.
اقتصاد مردم جورقان درحال حاضر، پس از از بین رفتن کوره‌ها چگونه است؟
پس از از بین رفتن کوره‌ها، اقتصاد مردم جورقان به سمت قنادی، خشکه پزی، پخت نان محلی، صنعت حمل و نقل، کامیون داری و فروشگاه‌هایی در سمت جاده تهران رفت. جورقانی‌ها در ۱۱۰ شهر و شهرستان، اغلب در استان‌های جنوبی کشور مشغول به فعالیت هستند و عمده این فعالیت‌ها مربوط به شغل قنادی است. برخی در صنف نمایشگاه خودرو و برخی از جوانان به دنبال دیزاین و معماری داخلی هستند که اقتصاد جورقان را این افراد پوشش می‌دهند. کشاورزی در جورقان سهم کاملا ناچیزی دارد چون نسل کشاورزانی که به کوره‌دار تبدیل شدند، کشاورزی را فراموش کردند و معدود خانواده‌هایی هستند که در حال حاضر مشغول کشاورزی یا دامداری باشند.
دهه‌های قبل در ورودی جورقان تعویض روغنی‌هایی بود که به دلیل کمبود خودرو در یک مقطع زمانی، مغازه‌ها به صورت یکی در میان باز بودند اما زمانی که استفاده از خودرو شخصی افزیش یافت، همه آن مغازه‌ها فعال شدند. پس از مدتی مغازه‌های تعویض روغنی به رستوران و سوپر مارکت تبدیل شده و اقتصادی را شکل دادند. مسئولان بر این باور هستند که اگر زیر ساخت گردشگری جورقان راه بیفتد دیگر نیاز نیست به مردم بگوییم برای کوره‌ها چه تدبیری بیندیشند؛ آنها ناخوداگاه برای اقتصادی نو به سمت کوره‌ها می‌روند. برای توسعه سد اکباتان بسیاری از باغات حاصلخیز این شهر خشک شدند. یکی از چالش‌ها این است که مدیران برای جذب گردشگر جورقان فکر کنند.
معایب کوره‌های آجرپزی چه بود؟
ورود ویروس کوره‌ها به منطقه ما، اتفاق ناخوشایندی بود که در پی آن طبیعت و خاک از بین رفت. پانصد یا ششصد هکتار اراضی از بین رفت و مردم بیماری‌هایی مانند دیسک کمر گرفتند. جوان‌هایی که آن زمان در کوره آجرپزی کار میکردند کهنسالی سختی سپری کردند؛ آنها نه بیمه بودند و نه کسی پاسخگوی نیازشان بود. منطقه‌های سعیدیه، شهرک مدنی و شهرک فرهنگیان با آجر جورقان ساخته شده‌اند اما همه خانه‌ها زیر بیست سال جوان مرگ شدند و این موضوع که خاک از بین رفت آزار دهنده است؛ کاش حداقل خانه‌ها باقی می‌ماندند.
وقتی کوره‌ها از بین رفت مالکین ناچار بودند زندگی خود را بگذرانند و با هر قیمتی که شد، سریع کوره‌ها و ماسه‌هایشان را فروختند. بسیاری از افراد فقط ماسه را خریداری میکردند اما برخی هم زمین و هم ماسه را با قیمت ناچیزی می‌خریدند؛ بهطوری که قیمت زمین از پلاستیک هم ارزان‌تر شده بود. با بررسی این موضوع میتوان به ناچار بودن آنها پی برد چرا که زندگی و اقتصادشان تعطیل شده بود. این آفتی بود که خوشبختانه در ده سال اخیر با آن به طور جدی برخورد شد. از زمانی که شرکت‌های شن و ماسه در کوه‌ها مستقر شدند از این اتفاق جلوگیری کردند.
هر کوره یک مالک داشت؟
یکی از ویژگی‌های کوره‌ها این بود که تمام آنها بعد از تاسیس مشارکتی بودند؛ یعنی چند نفر سرمایه‌هایشان را یکی کرده و یک کوره تاسیس کردند اما این کوره‌ها ثبتی نبودند. سال ۱۳۷۵ وقتی کوره‌ها تعطیل شد، اغلب مالکان در قید حیات بودند ولی تقسیم سهم صورت نگرفت؛ در حال حاضر که تقسیم سهم به دست ورثه افتاده، اگر با یکدیگر متهد نباشند، کار تقسیم روز به روز بدتر و سخت‌تر می‌شود. پیشنهاد راه‌اندازی مجموعه کشت گلخانه‌ای داده شد اما متاسفانه تردید وراث کار را سخت کرد.
اولین کوره آجرپزی کجا و به دست چه‌کسی ساخته شد؟
در یک یاداشت سندی مطالعه کردم که روس‌ها تصمیم داشتند از بندر انزلی به خلیج فارس مسیری برای رفت و آمد راه‌اندازی کنند. آنها دو سال درحال ساخت کوره آجرپزی بودند و در سال ۱۳۴۵ اولین کوره آجرپزی به دست شخصی به نام احمد افتتاح شد. از این کوره‌ها در کرمانشاه، رشت و قروین نیز وجود دارد و از آنها برای پل استفاده میکردند. «مهرزاد پرهیزکار» به این موضوع تاکید داشت که هدف روس‌ها توسعه کوره‌های آجرپزی نبوده است.
احمد که شخصیت جورقانی نبوده، اولین کوره را در ضلع غربی (اوچ‌گوز) که ۱۳ هکتار بوده، سمت راه تهران ساخته است. اکنون نیز فقط میل‌های آن کوره باقی مانده که متعلق به موسسه امام هادی است و می‌خواهد در آنجا مجموعه آموزشی از ابتدایی تا دبیرستان تاسیس کند. بعد از آن، کوره‌های آجرپزی شکل گرفته و قارچوار به هشتاد و دو کوره‌آجرپزی تبدیل می‌شود. در آن زمان فقط سیزده کوره میل داشتند اما اکنون یازده کوره میل دارند. وقتی که برق برای کوره‌ها آمد، آنها از نیروی برق استفاده میکردند. از وقتی که موتور‌های مکانیک دیزلی آمدند دیگر از میل استفاده نمی‌کنند.
آثار تاریخی جورقان چه چیزهایی هستند؟
یک حمام، پل، میله‌ها و خانه اربابی در این شهر وجود دارد. قصد داریم حمام را با کمک میراث فرهنگی بازسازی کنیم. یک انسان فرهنگ دوست نیز گفت که حاضر است تا پل را بازسازی کند.
اکنون وضعیت ورزش و هنر در شهر جورقان چگونه است؟
«نیما احمدی» ورزشکار جورقانی، اکنون کاپیتان تیم ملی جوانان فوتبال ایران شده است. همیشه می‌گویم که جورقان معدن استعداد است. لباس و امکانات را برای تیم هاکی فراهم کردیم و دانش آموزان دوازه یا سیزده ساله با دوهفته تمرین قهرمان تورنتو شدند. یکی از دوستان می‌گفت: «دانش‌آموزان کم سن بودند، زیاد از رشته‌های هاکی نمی‌دانستند اما موفق شدند و این نشان دهنده استعداد آنها است. این تیم یک مجموعه یا مدیریتی می‌خواهد که این استعداد‌ها را شکوفا کند».
در حوزه نقاشی ما برادران غنچه‌پور را داریم که اصالت جورقانی داشته ویکی از آنها مجسمه ساز به نامی است. خانم قجری در جورقان آموزشگاه نقاشی دارد و مردم از این آموزشگاه، استقبال می‌کنند. هنگام دیدار با او گفتم من فکر می‌کنم که این هنرجو‌ها قرار است در آینده نقاشان به نامی شوند.
از مشاهیر جورقان در دوره معاصر می توان به شیخ «غلامرضا رحمانی» رئیس حوزه علمیه استان اشاره کرد. شیخ «احمدی رحمانی» از وعاظ بنام تهران بودند؛ برای مثال وعاظ بیت «وحید خراسانی» بوده است. در دوره صفویه، شیرمحمد از علمای به نام که صاحب کتاب است را داشته‌ایم. ما تاکید داریم که دوره ما دوره فرهنگی است و باید به زیر ساخت‌ها توجه شود تا آن را توسعه دهیم.
امکانات زندگی اکنون در جورقان چگونه است؟
جمعیت جورقان بیش از ده هزار نفر است و چیزی حدود ۳ هزار و ۲۰۰ خانواده در این شهر زندگی می کنند. جورقان مردم با حیایی دارد که زود قانع می‌شوند یا راه‌های ستیز در کارشان نیست، آنها روحیات لجاجتی ندارند.
جورقان در سال ۱۳۷۵ یک نماد و ۱۳۸۵ نماد دیگری داشت. این شهر در سال ۱۳۹۵ تفاوت زیادی از لحاظ پوشش و وضعیت زندگی مردم با جورقان در سال ۱۳۸۵ داشت؛ شاید از لحاظ عمرانی رشد بسیار زیادی نکنیم، اما از لحاظ فرهنگی مانند موسیقی و مواردی از این دسته، از سایر مناطق استان سبقت میگیریم و جورقان ده سال دیگر متفاوت‌تر خواهد شد. ما بر این باور هستیم که اوضاع فرهنگ ما با سایر مناطق قابل مقایسه نخواهد بود؛ چون من رشد این فرهنگ را می‌بینم.
