همدان نیز مانند دیگر شهرهای کهن ایران دارای ده‌ها کاروانسرای درونشهری و برونشهری است. بیشتر این کاروانسراها در بافت قدیم شهر و داخل بازار همدان قرار گرفته‌اند و به‌دلیل همجواری با مهمترین مرکز تجاری شهر، یعنی بازار همچنان زنده هستند.
اما از بین کاروانسراهای برونشهری تعداد کمی باقی مانده است.
مهمترین کاروانسراهای باقیمانده در مسیر جاده‌ها دو کاروانسرای «تاج‌آباد» و «فرسفج» است که به تازگی نامزد ثبت جهانی شده‌اند.
کاروانسرای شاه‌عباسی تاج‌آباد
یکی از مهمترین کاروانسراهای غرب کشور کاروانسرای تاج‌آباد است که در کنار روستای تاج‌آباد واقع شده است.
روستای تاج‌آباد سفلی در ۲۵ کیلومتری مسیر اصلی همدان ـ کرمانشاه (اسدآباد) واقع شده است. این روستا در حاشیه کوه و منطقه شکارممنوع «آلمابلاغ» (آلماقلاخ) قرار گرفته است.
زبان مردم روستا کردی (لهجه چهاردولی) است و اهالی آن شیعه‌مذهب هستند. صنایع دستی گوناگونی در این روستا رواج دارد، اما مهمترین محصول زنان روستا قالیبافی است.
نقشه‌های فرش تاج‌آباد از نقوش معروف همدان است. این روستا در گذشته مرکز موسیقی منطقه بوده است و نوازندگان و خوانندگان معروفی داشته است. اشعار برجامانده به زبان کردی در منطقه نشان از اهمیت آن در منطقه دارد.
روستا تاج‌آباد، مهمترین اثر تاریخی و گردشگری
مهمترین اثر تاریخی و گردشگری روستا «کاروانسرای شاه‌عباسی» است. این کاروانسرای مدور که در غرب کشور نظیر ندارد، بیش از ۳۰۰ سال قدمت دارد و اواخر حکومت قاجار توسط «زبیده خاتون» از نوادگان «فتحعلی‌شاه» که ساکن همدان بوده و با همکاری «کوثر میرزا علیقلی همدانی» مرمت شده است.
زبیده خانم خدمات دیگری مانند ساخت پل روان، بازسازی بنای امامزاده یحیی و ساخت بنای قدیمی «باباطاهر» را که با ساخت بنای جدید تخریب شد، درکارنامه‌اش دارد.
در ورودی کاروانسرای تاج‌آباد به سمت شمال و مصالح بکاررفته در بنا از آجر است. پس از در ورودی یک طاقنمای تزئینی نیمه‌مدور چندوجهی با دو لنگه در چوبی دیده می‌شود که از آنجا به داخل اصطبلها، حجره‌ها و صحن حیاط راه دارد. تعداد ۲۶ حجره در اطراف حیاط کاروانسرا جای گرفته که درهای همه آنها رو به حیاط مدور آن باز می‌شود.
کف حیاط سنگفرش بوده و دارای دو چاه آب است. مصالح اصلی از سه نوع آجر قرمزرنگ و ملات ساروج بوده است. این کاروانسرا علاوه بر مرکز تجاری محل آمدوشد زائران عتبات نیز بوده و از این جهت بسیار دارای اهمیت است.
این بنا نیز مانند اغلب آثاری که متولی آنها سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است، در بیشتر طول سال بسته است و ظاهرا تنها برای درج در نقشه‌های گردشگری مورد استفاده قرار می‌گیرد. این کاروانسرا با طرح پلان مدور و اتاقها‌ی متعدد جهت استراحت مسافران و خرید و فروش اجناس بوده است.
این اثر در سال ۱۳۷۶ به شماره ۱۸۷۲ به ثبت ملی رسیده است و در سال‌های اخیر بخشی از این اثر بازسازی شده است. به‌دلیل نبود اعتبار کافی مرمت آن ناتمام مانده و در آن نیز به روی گردشگران بسته است. مسئولیت آن به یکی از ساکنان تاجی‌آباد سپرده شده و علاقمندان با هماهنگی می‌توانند از آن بازدید کنند.
مدتی است این کاروانسرا توجه گردشگران را به خود جلب کرده است؛ به‌ویژه مدتی است به مرکز گرد آمدن عکاسان نجوم همدان تبدیل شده و در شبهایی که بارش شهابی اتفاق می‌افتد، عکاسان این حوزه این کاروانسرا را به‌عنوان محل تجربه کردن عکاسی نجوم برمی‌گزینند.
روند ثبت جهانی کاروانسرای شاه‌عباسی تاج‌آباد
امسال ۵۶ کاروانسرای ایران از ۲۴ استان کشور سال در اجلاس ریاض عربستان توسط یونسکو به داوری گذاشته شده. از بین ۵۶ کاروانسرا استان همدان ۲سهم دارد؛ کاروانسراهای تاج‌آباد و فرسفج. با ثبت زنجیره‌ای کاروانسراها، همدان نیز وارد چرخه ثبت جهانی خواهد شد.
علاوه بر کاروانسراها، پرونده ثبت جهانی هگمتانه و مرکز تاریخی همدان نیز روی میز ارزیابان یونسکو است تا سال آینده نیز سهمی از جهانی شدن را داشته باشد.
