طرح جامع شهری به‌عنوان یک برنامه استراتژیک، نقشی حیاتی در هدایت توسعه و ساماندهی شهرها دارد و به بهبود کیفیت زندگی ساکنان کمک می‌کند. همدان، با تاریخ و فرهنگی غنی، در دهه‌های اخیر به‌منظور تحقق اهداف شهری خود، به ایجاد و اجرای چنین طرحی پرداخته است. این طرح تلاش می‌کند تا ضمن ساماندهی فضاهای شهری، الزامات توسعه پایدار را نیز در نظر بگیرد و زمینه‌های لازم برای رشد اجتماعی و اقتصادی را فراهم آورد. با این حال، علیرغم تلاش‌های انجام شده، بنا بر گزارش‌ها و ارزیابی‌های رسمی و کارشناسی اخیر، درصد قابل توجهی از اهداف اصلی این طرح در مرحله اجرایی محقق نشده و موانع مختلفی در مسیر اجرای آن وجود دارد که نیاز به توجه جدی دارد.
از مشکلات اساسی در اجرای طرح جامع همدان و عدم تحقق پذیری این طرح، تنوع نهادهای دخیل و تداخل وظایف آنهاست. این وضعیت باعث بروز مشکل در هماهنگی و تسریع در پیشبرد پروژه‌ها می‌شود. نهادهای مختلفی از جمله شهرداری، اداره راه و شهرسازی و سازمان محیط زیست و سایر ادارات و نهادهای خدمات رسان فعالیت دارند و هر یک به وظایف و دیدگاه‌های خاص خود پرداخته و در بسیاری از موارد نظرات و اولویت‌های متفاوتی دارند. این عدم همکاری می‌تواند به تاخیر در اجرا و کاهش کارایی پروژه‌ها منتهی شود و در نهایت، به نارضایتی عمومی و کاهش کیفیت خدمات به شهروندان بی‌انجامد.
اما یکی از موانع اصلی در اجرای طرح‌های شهری، موانع اجتماعی و مقاومت جمعی است که به رفتارها و تصمیمات ناهماهنگ ساکنان مربوط می‌شود. این مقاومت به دلایل متعددی ایجاد می‌شود. یکی از این دلایل می تواند این باشد که بسیاری از ساکنان به وضعیت فعلی خود عادت کرده و تغییرات عمده در محیط زندگی‌شان را تهدیدی برای سبک زندگی و هویت فرهنگی خود می‌دانند. در واقع، تغییرات می‌توانند احساس ناامنی و اضطراب ایجاد کنند و ترس از ناشناخته‌ها و عدم اطمینان از نتایج نهایی طرح‌های جدید، به این نگرانی‌ها دامن بزند.علاوه بر این، تضاد منافع فردی و جمعی نیز از دیگر عوامل مؤثر بر این مقاومت است. وقتی منافع کوتاه‌مدت فردی با منافع جمعی و بلندمدت در تضاد باشد، ساکنان ممکن است تمایل کمتری به پذیرش تغییرات داشته باشند. این موضوع به‌ویژه در مناطقی که نیازهای روزمره و معیشتی اولویت اصلی ساکنان است، به‌وضوح قابل مشاهده است.
مشارکت عمومی و همراهی شهروندان برای اجرای موفقیت‌آمیز طرح‌های جامع شهری بسیار حیاتی است. با این حال، در بسیاری از موارد، شهروندان ممکن است اطلاعات کافی درباره طرح جامع نداشته باشند و از این رو قادر به شرکت فعال در فرآیندهای تصمیم‌گیری نباشند. عدم اعتماد به نهادهای مسئول نیز مانع دیگری است که می‌تواند مشارکت را کاهش دهد. وقتی که ساکنان اعتماد کافی به تلاش‌های دولتی و نهادهای مرتبط نداشته باشند، احتمال اینکه بخواهند در این فرآیندها دخالت کنند، به شدت پایین می‌آید.
علاوه بر این، در شرایطی که فقر و بیکاری بالا باشد، شهروندان ممکن است تمرکز خود را بیشتر بر نیازهای فوری و روزمره معطوف کنند و توجه کمتری به طرح‌های بلندمدت داشته باشند. این موضوع ممکن است باعث شود که نابرابری‌های اجتماعی و اختلافات طبقاتی در روند اجرای طرح‌ها به وقوع بپیوندد و در نتیجه به تضاد منافع و کاهش همکاری بین گروه‌های مختلف دامن بزند.
بنابراین، اهمیت توجه به عوامل اجتماعی و فرهنگی موجود در جامعه به‌منظور ایجاد هم‌افزایی بین برنامه‌ریزی‌های شهری و نیازهای واقعی شهروندان، غیرقابل انکار است. برای کاهش این موانع و افزایش مشارکت عمومی، لازم است تا آگاهی مردم نسبت به طرح‌ها افزایش یافته و اعتمادسازی به‌طور جدی در دستور کار قرار گیرد.
بنابراین برای فائق آمدن به چالش‌های یاد شده و غلبه بر موانع اجتماعی و دستیابی به طرح‌های تحقق پذیر می‌توان اقدامات زیر را پیشنهاد داد مشارکت مؤثر شهروندان: مسئولان باید به انتقادات و پیشنهادات شهروندان توجه کرده و آنها را در فرآیند برنامه‌ریزی مشارکت دهند. این اقدام می‌تواند شامل برگزاری نظرسنجی‌ها و جلسات بحث مشترک باشد که در آن نظرات و تجربیات مردم به عنوان منبع ارزشمندی در نظر گرفته شود.
- افزایش آگاهی:برگزاری برنامه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی برای آشنایی بیشتر مردم با اهداف و مزایای طرح جامع لازم است. این برنامه‌ها می‌توانند شامل کارگاه‌های آموزشی، وبینارها و رویدادهای فرهنگی باشند که به ارتقای درک عمومی درباره ضرورت و فواید این طرح‌ها کمک می‌کند.
- تشویق به مشارکت:تسهیل شرایط برای شرکت شهروندان در جلسات مشاوره و تصمیم‌گیری می‌تواند روحیه همکاری را تقویت کند. ایجاد فضای امن و قابل اعتماد برای ابراز نظر و نقد سازنده نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
- اعتمادسازی:با افزایش شفافیت و پاسخگویی نهادهای دولتی، می‌توان به افزایش اعتماد عمومی کمک کرد. این کار می‌تواند شامل ارائه گزارش‌های دوره‌ای درباره پیشرفت پروژه‌ها و نحوه تخصیص بودجه باشد.
- تقویت زیرساخت‌های اجتماعی:حمایت از توسعه زیرساخت‌های اجتماعی برای تسهیل اجرای طرح‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بهبود خدمات عمومی مانند حمل‌ونقل، بهداشت و آموزش می‌تواند سبب ارتقاء کیفیت زندگی و افزایش مشارکت مردم در فرآیندهای شهری شود.
- استفاده از کارشناسان بومی:بهره‌گیری از متخصصان محلی به عنوان نمایندگان جامعه می‌تواند ارتباط مؤثری بین نیازهای ساکنان و تصمیم‌سازان برقرار کند. این کارشناسان می‌توانند نقش میانجی را ایفا کرده و به برقراری ارتباط بهتر بین مردم و نهادهای دولتی کمک کنند.
با اجرای راهکارهای مذکور، امید است که طرح جامع شهری همدان و فرآیند بازنگری آن به اهداف موردنظر نزدیک‌تر شود و این امر منجر به افزایش تنوع و غنای فرهنگی شهر و ارتقاء کیفیت زندگی شهروندان گردد. همچنین، تقویت اعتماد و همکاری بین شهروندان و نهادهای دولتی می‌تواند به توسعه پایدار و همزیستی مسالمت‌آمیز در این شهر تاریخی منتهی شود.
دکتر سید محمد جواد حسینی مرصع/کنشگر مسائل معماری و شهرسازی