مسجد جامع همدان، قلب تپنده شهر
هر کسی همدان را به نامی می‌شناسد، یکی آن را با آرامگاه‌هایش، دیگری با غارهای شگرفش، برخی هم با سفال‌های پر نقش و نگارش، اما خیلی ها همدان را با مزار‌ها و مساجدش یاد می‌کنند.
یکی از بناهایی که معماران، ماهرانه هنر خود را در آن به نمایش گذاشته‌اند، مسجد جامع همدان است که با نام‌های مسجد جامع عتیق و مسجد اعظم هم یاد می‌شود. در حد فاصل خیابان اکباتان و بازار صحافخانه، صابونی‌ها و سبزه میدان می‌توانید از مسجد جامع دیدن کنید و دمی در حیاط مسجد ،آرام به تماشای مناره‌ها، طاق و قوس‌های زیبای این مسجد و آمد و شد مردم شهر بنشینید.
با گذر از حیاط مسجد جامع حجره‌ها و درهای چوبی زیبایی را می‌بینید که یادگاری از قاجار هستند، اما بسیاری از پژوهشگران بنای اولیه مسجد را متعلق به قرون اولیه اسلام می‌دانند.
در تاریخ همدان نوشته‌اند هزاران سال پیش همدان ۳ ردیف بازار داشت که مسجد جامع آن در یکی از این بازارها قرارگرفته بود و با توجه به نبود این ۳ ردیف بازار مسجد فعلی در زمان قاجار بر روی خرابه‌های مسجد کهن تر بنا شده است.
مسجد مهم ترین شاخصه اصلی و قلب تپنده‌شهر اسلامی است. مسجد جامع محل برگزاری نماز جمعه و پیوندی ویژه با حکومت داشت و ارگ حکومتی در نزدیک آن بنا می‌شد. پیوستگی بازار و ارگ حکومتی و مسجد جامع نشان از پیوند دین و دنیای مردم داشت. مسجد جامع جایی برای آموزش، بحث و تبادل نظر و اطلاع رسانی بود و در بعضی مواقع نقش فرهنگی هم داشته است.
ساختار و معماری مسجد جامع همدان
مسجد با پلانی مربع_ مستطیل به شکل چهار ایوانی ناقص است که یک صحن وسیع مستطیل شکل در میان ۳ ایوان در جهات شمال، شرق و جنوب، چند شبستان، گنبد تک پوش آجری، گنبدخانه، ۶ مناره و حجره‌ها قرارگرفته است.مسجد جامع همدان از منظر ساختمانی و معماری از چندین قسمت گوناگون و مرتبط با یکدیگر از قبیل: سردر، هشتی، صحن، ایوان، حجره و شبستان‌هایی در اطراف تشکیل شده است.
مسجدی با معماری دوران قاجار در قلب شهر همدان
یکی از ویژگی‌های معماری دوران قاجار ورودی‌های متعدد است که مسجد جامع همدان از این ویژگی مستثنی نیست. در گذشته ورودی اصلی مسجد از جانب بازار و در جبهه‌ی غربی بود که با سردری مقرنس کاری شده توسط یک هشتی به صحن می‌رسید، اما امروزه با توجه به ساخت بناهای جدید ورودی اصلی از جانب خیابان اکباتان و در جبهه شمالی است، دیگر ورودی در جبهه جنوب شرقی از جانب بازار، توسط یک دالان با سقفی طاقی شکل نمازگزاران را به مسجد راهنمایی می‌کند.
از ورودی که می‌گذریم، صحن با حوض آب و درختان مو به پیشوازمان می‌آیند و سنگاب گوشه صحن توجه هر بیننده‌ای رابه خود جلب می‌کند. این سنگاب یکی از آثار مهم و قدیمی مسجد جامع همدان محسوب می‌شود که همزمان با ایوان جنوبی ساخته و از سنگ یکپارچه تراشیده شده است و هم برای وضو و آشامیدن بود و هم هنر معماران و گچبران را کامل می‌کرد.
سنگاب در کنار حوض لطافت و معنویت مسجد را دوچندان کرده است. در حاشیه نمای بیرونی آن، دور تا دور ابیاتی با خط نستعلیق کنده کاری و دربیتی نام واقف عنوان شده است.
در پشت این سنگاب، ایوان جنوبی همراه با طاق نماهایش خود نمایی می‌کند، گویی می‌خواهد عظمتش را به رخ بکشد. پشت ایوان، دومناره کوتاه قد و یک گنبد قرارگرفته، که به همراه ایوان هسته اصلی و قدیمی مسجد را تشکیل می‌دهند. طاق وسیع این ایوان همچون پاره گنبدی، چهره به آسمان گشوده، و در سینه ایوان رسمی‌بندی زیبایی جا خوش کرده است.
معماره چیره دست بنا با آگاهی از اقلیم کوهستانی همدان، برای این مسجد گنبدی دو پوسته در نظر گرفته که هم مانع نفوذ رطوبت برف وباران به قسنت زیرین گنبد شود و هم ارتفاع کوتاه پوسته داخلی، باعث برقراری ارتباط بصری با بیننده شود.
گنبدخانه از طریق درگاه‌های جانبی به شبستان‌های ستوندار ارتباط دارد. در طرف غربی آن، شبستان گنبددار مسجد با ستون‌های سنگی دیده می‌شود.تناسب و هماهنگی بین ستون‌های سنگی و طاقی شبستان مسجد جامع همدان بسیار چشم نواز است، گویی ستون‌ها همراه با مومنان برای نماز قامت بسته و قوس طاق‌ها به رکوع خم شده‌اند.
ستون در مسجد تنها عنصر ساختمانی نبوده، بلکه استحکام آن حسی از آرامش را ایجاد کرده که هماهنگ با حس اطمینان نمازگزاران به مبدا آفرینش بوده است.دیوار و طاق‌ها از آجر قهوه‌ای سرخ‌گون چیده شده که حالتی زیبا و چشم نواز را برای هر بیننده رقم می‌زند.
در آن طرف صحن و روبه‌روی ایوان جنوبی، ایوان و شبستانی نوساز در دوره معاصر به شیوه جدید وبا پوشش مسطح ساخته شده که بر بالای ایوان، دومناره اضافه گردیده است. ایوان و مناره این بخش با کاشی‌های آبی رنگ و نقوش گیاهی و اسلیمی یاد بهشت را زنده می‌کنند. نمای ایوان سردر جدید مسجد جامع از خیابان اکباتان نیز داری دو مناره و بخش‌های وابسته است.
مسجد جامع همدان تا پیش از احداث حسینه جدید محل اقامه نماز جمعه بود و طی شماره ۱۷۳۲ در تاریخ ۲۶/۳/۱۳۷۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.