سخنی در باب شب یلدا
علی سحاب حیدر شعار
این‌که یلدا، شبِ زایش مهر یا خورشید است و مهر و خورشید با یکدیگر تفاوت دارند و چه رابطه‌ای بین جشن کریسمس و این شب وجود دارد، از مسائل مورد بررسی این مقاله هستند.
مهر، خدای پیمان و دوستی است و در آیین مهر که پیش از آیین زرتشت بوده است، گران‌قدرترین ایزد آن زمانه محسوب می‌شده است. پانزده قرن قبل از میلاد مسیح، پیمان‌نامه‌ای بین میتانی‌ها و هیتی‌ها نگاشته‌شده‌است که در آن به مهر یا میترا قسم یاد کرده‌اند و این نشانه‌ای از قدمت این آیین است.
در اصل، شب یلدا، شبِ زایش مهر است اما به دلیل پیوستگی مهر و خورشید به یکدیگر، به شبِ زایش خورشید معروف شده است.
مهر، کاملا با خورشید تفاوت دارد و باهم یکی نیستند. قدیمی‌ترین اسناد درباب این سخن، گاهشماری ایران باستان، کتاب «اوستا» و «بندهشن» است.
در گاهشماری ایران باستان، برای مهر و خورشید دو روز جداگانه در نظر گرفته‌اند، یعنی این دو با یکدیگر فرق دارند؛ روز یازدهم ماه، روز خورشید (خور) است و روز شانزدهم ماه، روز مهر (میثره) است. مهر و خوشید دو روز جداگانه دارند. در اوستا نیز آمده است که میترا خدای خورشید نیست، بلکه نور و پرتو آن است و وظیفه بنیادینش، هدیه نور و زندگی است (حامی، ۱۳۵۵: ۱۲_۱۳)
در بندهشن آمده‌است که خورشید ، یاور و همکار مهر در امر قضاوت است: « مهر را خویشکاری و داوری جهانیان به راستی کردن است، هر روز تا نیمروز، با خورشید بدین کار است» (فرنبغ دادگی، ۱۳۸۰: ۱۱۳)
بنابراین خورشید با مهر تفاوت دارد و در ابتدا از هم جدا بوده‌اند و باهم پیمانی بر درستکاری و نظارت بر عهد و پیمان داشته‌اند و خورشید یاور مهر در قضاوت و نظارت بر پیمان و دوستی بوده است. به مرور زمان، خورشید، خود نمادی از خودِ مهر شده و با آن درهم آمیخته شده است؛ «در تمامی تصاویر مربوط به مناسک مهری، تشعشع‌های خورشید دیده می‌شود.» (زمرشیدی، فهیمی‌فر،۱۳۹۴: ۸۹) «پیوستگی این دو به گونه‌ای است که مهر، پرتو و انوار خورشید معرفی شده‌است.» (آبادی باویل، ۱۳۵۰: ۲۵)
شب یلدا، شبِ زایش مهر است و دلیل این سخن آن است که در زمان ساسانیان با همین باور مرسوم بوده‌است (آرتور کریستن‌سن) و ما از نوشته‌های میترائیسم در اروپا، به این نتیجه می‌رسیم که زایش مهر در شب یلدا اتفاق افتاده‌است. «زایش مهر در ۲۱ دسامبر برابر با ۳۰ آذر(شب یلدا) رخ‌داده‌است.» (فرانتس کومون) بنابراین این شب، شبِ زایش مهر است؛ شبی که دوستی و داوری درست زایش می‌شود و دراین شب، توجه خورشید به مهر بیش از سایر شب‌هاست و بیشترین حد یاوری و همکاری خورشید در این شب است.
به یک نکته نیز اشاره کنم که معنای شب یلدا، آفریننده بزرگ یا آفرینش سال است و «در نزد ایرانیان باستان، بزرگترین آفرینش، دوستی است و شروع سال با پیمان و داوری درست همراه بوده‌است.» (حسن پیرنیا) معنای یلدا از زایش مهر سرچشمه می‌گیرد اما معنای چلّه به زایش خورشید برمی‌گردد؛ این نام بعد از آمیخته شدن خورشید و مهر به یکدیگر، استفاده شده است.
بین جشن کریسمس و شب یلدا رابطه‌ای وجود دارد. همان‌طور که گفتیم ۲۱ دسامبر، روز زایش مهر است اما بعدها به دلیل خطا و اشتباه در شمردن روزهای سال کبیسه در اروپا، روز زایش مهر به ۲۵ دسامبر یعنی همان ۴ دی (روز میلاد مسیح) انتقال یافت و در قرن ۴ میلادی، چون قدرت در دست کلیسای روم بود، به دلایلی روز ۲۵ دسامبر را فقط روز تولد مسیح اعلام کردند و دیگر زایش مهر به فراموشی سپرده شد و این همان عاملی بود که باعث پنهان شدن رابطه بین این دو جشن شد.
در ایران هم تا قرن هفتم، با توجه به اسنادی که بنده یافته‌ام، این باور وجود داشت که روز تولد مسیح و زایش مهر، یکی است و زایش این دو را در یک روز می‌دانستند و حتی علت مشهوری شب یلدا را نیز مطابقت این شب با تولد مسیح می‌دانستند.
به صاحب‌دولتی پیوند، اگر نامی همی جویی
که از یک چاکری عیسی، چنان معروف شد یلدا
(حکیم سنایی)
گازری از رنگرزی دور نیست
کلبه خورشید و مسیحا یکی است
(نظامی گنجوی)
سخنم بلند‌نام از سخنِ تو گشت و شاید
که درازنامی از نامِ مسیح یافت یلدا
(سیف اسفرنگی)
دلیل این باور، وجود شباهت‌هایی است که بین مسیح و مهر وجود دارد؛ هردو از یک مادر دوشیزه (باکره) به‌دنیا آمده‌اند، هردو در غار متولد شده‌اند، هردو مذکر هستند، صفت هردو عدالت و نجات‌بخشی است و هردو پسر و آفریده خدا هستند. «همچنین خانه خورشید در آسمان چهارم است و مسیح هم به آسمان چهارم عروج کرده‌است.» (ایدنلو) در نتیجه، این شب، شبِ زایش مهر است نه خورشید؛ مهر و خورشید باهم تفاوت دارند و جشن کریسمس ریشه در شب زایش مهر( شب یلدا) دارد.
منابع
_سخنرانی دکتر ژاله آموزگار در شب یلدا
_سخنرانی دکتر سجاد آیدنلو در انجمن شاهنامه‌خوانی هما درباب معنای یلدا
_جمشید صداقت‌کیش، جشن یلدا، انتشارات خجسته
_ علی بلوکباشی، شب یلدا، دفتر پژوهش‌های فرهنگی
_احمد حامی، بغ مهر، داور پناه، چاپ اول، تهران
_فرنبغ دادگی، بندهشن، ترجمه مهرداد بهار، انتشارات توس
_زمرشیدی، زهرا و علی‌اصغر فهیمی‌فر، تاثیر آیین مهری بر هنر و فرهنگ ایران، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ، سال دهم، شماره ۳۸
_محمد آبادی باویل، آیین‌ها در شاهنامه فردوسی، دانشگاه تبریز
_ آرتور کریستن‌سن، ایران در زمان ساسانیان، انتشارات نگاه
_ فرانتس کومون، آیین پر رمز و راز میترا، ترجمه هاشم رضی، چاپ دوم
_ حسن پیرنیا، تاریخ ایران باستان، انتشارات نگاه
_ دیوان حکیم سنایی غزنوی، بدیع‌الزمان فروزانفر، انتشارات نگاه
_ دیوان نظامی گنجوی، وحید دستگردی، انتشارات نگاه
_ دیوان سیف اسفرنگی، فرزاد جعفری، نشر پژوهشگاه علوم انسانی