در صورتی که استان با نرخ رشد زیر صفر مواجه است چه نیازی به الحاق سه هزار هکتار اراضی به شهر همدان است؟ چه سودی غیر از ایجاد معضلات اجتماعی، سوداگری زمین و مسکن و مشکلات محیط‌زیستی برای آن دارد. شهری که هنوز به ظرفیت تعریف شده در طرح قبلی نرسیده، امروزه با فشار سیاسی برای الحاق اراضی کشاورزی به آن روبه‌رو است. «دکتر محمد سعید ایزدی» استادیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی سینا با بیان نظرات کارشناسی مخالف الحاق سه هزار هکتار اراضی به همدان است.
ایزدی با اشاره به اینکه طرح جامع در چارچوب طرح‌های تعریف شده وزارت راه و شهرسازی به‌نام قرارداد‌های تیپ ۱۲ تهیه شده است، اظهار می‌کند: علی‌رغم اینکه در سال ۱۳۹۶ مصوبه‌ای تحت عنوان طرح‌های نوین تصویب شد تا آسیب‌های موجود در طرح جامع را در قالب رویکرد جدید برطرف کند. اما این طرح از همان چارچوب قدیمی خود تبعیت کرد و تهیه شد. لذا با تمام نکات مثبت و منفی این طرح چارچوب قدیمی خود را دارد و نمی‌شود از آن انتظار برخورداری از رویکردهای طرح نوین در مصوب شورای عالی شهرسازی داشت. در نتیجه با افت و خیزهای فراوان مشاور طرحی را تهیه کرد و در جلسات کمیته فنی و بررسی‌های کارشناسی این طرح به تصویب رسید.
*فشار سیاسی رنج همیشگی همدان
وی با اشاره به فشار سیاسی و اصرار الحاق سه هزار هکتار اراضی به شهر همدان و عدم ابلاغ طرح جامع می‌گوید: از نظر کارشناسی همه شهرهای ایران سال‌‌ها از توسعه افقی و بزرگ‌شدن بی‌رویه رنج می‌برند. همدان نیز از این موضوع مستثنی نیست و با تحمیل حرکت به سمتی روبه‌رو است که طرح‌های قبل دنبال کردند. این در حالی است که همدان اساسا با توجه به نرخ رشد جمعیت و ظرفیت‌های موجود در وضعیت کنونی نیازی به چنین الحاقی ندارد. زیرا هنوز به ظرفیت پیش بینی شده در طرح قبلی نرسیده است.
این استادیار دانشکده هنر و معماری در ادامه می‌افزاید: با توجه به اینکه هنوز به ظرفیت پیش‌بینی شده در طرح قبلی نرسیدیم، مجدد میخواهند سه هزار هکتار به شهر اضافه کنند. بدون اینکه مشخص شود اساسا برای چه چیزی این الحاق می‌خواهد صورت بگیرد. قطعا برای جمعیت پذیری شهر نیست و موضوعات دیگری مطرح است. از دیدگاه کارشناسی این الحاق را به هیچ عنوان به صلاح شهر و مدیریت شهری نمی بینم و باید بدنه کارشناسی شهر و کشور با این موضوع مخالفت کند. زیرا به نفع شهر نیست و یک آفت مانند شهر گسترده ایجاد می‌شود که نه نفعی برای شهر و نه سودی برای مدیریت شهری دارد.
*آسیب به زیست‌بوم
ایزدی ضمن مطرح کردن مشکلاتی که مدیریت شهری با آن مواجه خواهد شد، می‌گوید: اراضی را با این الحاق به شهر اضافه می‌کنیم که جزو اراضی کشاورزی و در حوزه حفاظت محیط‌زیست است و آسیب بزرگی را به آنها وارد می‌کند. در توسعه شهرها باید مراقب عرصه و حریم‌های محیط‌زیستی بود و زیست‌بوم ها را باید حفظ کرد. در صورتی که این محدوده پیشنهاد شده بخش قابل توجهی از باغات در اطراف شهر همدان را مورد آسیب قرار می‌دهد.
*ضعیف شدن توان مدیریت شهری
وی با طرح این سوال که با بزرگ شدن شهر چه نفعی می‌بریم، توضیح می‌دهد: بزرگ‌شدن و گسترش شهر جز اینکه توان مدیریت شهری را برای خدمت رسانی کم کند و به یک توزیع نامتعادل جمعیت در سطح شهر دامن بزند، فایده دیگری ندارد. بزرگترین ضرر توسعه افقی شهر این است که شهر از درون فرصت پر شدن دارد اما به نوعی این پدیده به ایجاد سودا گری در حوزه مسکن منجر می‌شود و افرادی که متقاضی مسکن نیستند و نیازی به آن ندارند تملک این زمینهای شهر را به سمتی می‌برند که قدرت رقابت اراضی درون شهر را می‌گیرد. از طرفی با بزرگ شدن شهر فرصت را برای سکونتگاه های غیر رسمی نیز فراهم می‌کنیم. شهر همدان از معضل حاشیه نشینی رنج می‌برد. هفت محله عجیب در شهر مانند منوچهری، سیلو، حصار وجود دارد که جزو اراضی اسکان غیر رسمی در همدان به شمار می‌روند. مدیریت نامناسب این مناطق باعث تصرف آنها و بد مسکنی در آنجا جایگزین شکل متوازن سکونت در شهر شده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی‌سینا مطرح می‌کند:
*عدم تطابق طرح جامع با ظرفیت و پتانسیل همدان
دانش امروزه در دنیا در هر زمینهای چه پزشکی باشد چه محیط‌زیستی باشد و چه مدیریت‌شهری به سوی یکسری اصلاحات پیش رفته است. در مدیریت شهری ایران همواره از یک طرح جامع برای شهرهای مختلف کشور استفاده می‌شود. بدون آن‌‌که ظرفیت و پتانسیل شهر در نظر گرفته شود. طرح جامع همدان که هنوز اجرایی نشده و با کشمکش‌های سیاسی برای الحاق زمین به همدان مواجه است، به گفته «دکتر حسن سجادزاده» عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا از اساس دارای مشکل بوده چرا که پایه و بنیان آن به غلط بنا نهاده شده است.
سجادزاده با بیان اینکه بنیان طرح جامع همدان، از ابتدا براساس یک دیدگاه کارشناسی و فنی بیان نشده و بیشتر درگیر کشمکش‌های مدیریتی و سیاسی بوده که در نهایت به نتیجه مطلوب هم نرسیده، می‌گوید: در دنیای امروز تهیه طرح‌های جامع به این صورت منسوخ شده و ما جز محدود کشورهایی هستیم که هم‌چنان با این شیوه طرح جامع تهیه می‌کنیم که متاسفانه سنخیتی با هدف، آرمان و عنوان آن ندارد. در دنیای امروزی به جای طرح های جامع، طرح CDS یا طرح های ساختاری -راهبردی وجود دارد.
*چشم‌اندازهای توسعه
سجادزاده با اشاره به اینکه وقتی از طرح جامع صحبت می‌شود، باید همه مسائل محیط‌زیستی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و… را در بر بگیرد، اظهار می‌کند: خروجی طرح جامع موضوعات ترافیک شهری و الحاق زمین است و هیچ کدام از پیوست های اقتصادی، اجتماعی، محیط زیستی و فرهنگی در آن مشاهده نمی‌شود. این فرایند تهیه طرح جامع به دلایل متعددی عاقبت خوشی نخواهد داشت. زیرا در طرح‌های جامع باید چشم‌اندازهای توسعه شهر تعریف شود. به‌طوری‌که طرح جامع هر شهری باید متفاوت ازشهر دیگر بوده و بر اساس ظرفیت‌ها، استعدادها و دارائی‌های آن شهر تهیه شود. به طور مثال در شهر اراک که یک شهر صنعتی است، محور توسعه شهر باید صنعتی باشد و توسعه شهر همدان که بر مبنای کشاورزی و گردشگری است، طرح جامع باید بر اساس آن تهیه شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا ضمن اشاره به اینکه همدان جزو کهن‌ترین شهرهای دنیا و نه فقط ایران است که جنگ‌های متعدد را پشت سر گذاشته، اما هم‌چنان تاب‌آور و پایدار بوده است، تصریح می‌کند: در دهه‌های اخیر به دلیل طرح‌های جامع غیر اصولی با مشکلاتی مانند کمبود آب، از بین رفتن زمینهای کشاورزی و بسیاری از مسائل دیگر مواجه بوده که نتیجه آن شهرفروشی در پی از بین بردن زمینهای کشاورزی و طبیعی و گسترش شهر است. گسترش شهر چیزی جز تولید مسکن‌های صرفا مسکن و خوابگاه‌های شهری نیست و معضلات اجتماعی را ایجاد می‌کند.
*نرخ رشد و توسعه شهر
وی با بیان اینکه در صورتی می‌توانیم شهر را توسعه دهیم که جمعیت شهر افزایش یافته باشد و یا پیش‌بینی شود که افزایش می‌یابد و نیازمند زمین هستیم، عنوان می‌کند: نرخ رشد جمعیت همدان صفر و زیر صفر بوده، سر ریز جمعیت ندارد و زمینهای خالی در سالیان متعدد در شهر وجود دارد. لذا چه نیاز است که شهر را بیشتر از این گسترش دهیم؟ گسترش شهر فقط ساخت بلوک‌های مسکن نیست. بلکه باید پروژه‌های محرک توسعه مانند گردشگری تعریف شود بدون اینکه زمینهای کشاورزی از بین برود.
سجادزاده مجموعه ۲۴۰ هکتاری تبدیل شده به مسکن ملی در کنار سایت فرودگاه را یک جنایت شهری یاد کرده و می‌گوید: اگر همین زمین را با رویکرد گردشگری و اگروتوریسم توسعه دهیم، شهری زیبا با کشاورزی پابرجا و درآمد پایدار خواهیم داشت. در صورتی‌که مدیریت شهری در بدترین حالت برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری به دلیل فقدان یک مدیریت واحد شهری و فاقد نظر کارشناسی و فنی در این زمینه به سر می‌برد.
*تغییر رویکرد
این عضو هیئت علمی دانشگاه با انتقاد از عدم استفاده از ظرفیت‌های علمی و دانشگاهی در مدیریت شهری تأکید می‌کند: این طرح جز آسیب به شهر چیزی ندارد. چرا که برنامه‌های مطرح شده سلیقه‌ای و بدون مطالعه و کارشناسی است. شهر همدان که یک اکوشهر و باغ شهر بوده به دلیل وجود طرح های بدون مطالعه و کارشناسی مشکلاتی مانند کمبود آب، آلودگی و از بین رفتن منابع بکر و طبیعی دست و پنجه نرم می‌کند. خورندگی شهر در پی اضافه کردن روستاها و مناطق کشاورزی به شهر رخ می‌دهد که ماحصل آن کشاورزی فاضلابی و مدفون کردن رودخانه‌های شهری و حاشیه نشینی است. در الحاق زمین به همدان خوب یا بد مطرح نیست بلکه باید با یک برنامه راهبردی الحاق صورت گیرد و با یک رویکرد پایدار و گردشگری پایدار و شهر سبز انجام شود.
*طرحی با تاریخ انقضای گذشته
موضوع طرح جامع همدان کلاف سردرگمی است که توان حرکت به مسیر درست را از دست داده است. از طرفی تاریخ انقضای آن نیز گذشته و هنوز هم ابلاغ نشده است و اگر هم ابلاغ شود دیگر برای همدان کاربردی نخواهد داشت. پس چه سود حاصل از این طرح؟«دکتر محمدرضا عراقچیان» استاد بازنشسته دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا در این گفتگو به ضعف طرح جامع همدان پرداخته و طراحی آن را با توجه به مطالعات روز دنیا زیر سوال می‌برد.
عراقچیان با اشاره به اینکه در دنیای امروز طرح راهبردی جایگزین طرح جامع شده است که از مقیاس محلی تا کشور و فرا کشوری، برنامه‌ای انعطاف پذیر به عنوان طرح راهبردی تنظیم می‌کنند، تصریح می‌کند: این طرح به مرور زمان خود را با اتفاقات و سیاست‌های جدید انطباق می‌دهد. در حالی که طرح جامع یک طرح خشک و جامد بدون قابلیت انعطاف و تغییر و تحول است.
وی در رابطه با تاریخچه طرح جامع همدان خاطر نشان می‌کند: اولین طرح جامع با نام مرجان در سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۰ و سپس طرح مژدا به عنوان دومین طرح جامع همدان به تصویب رسیدند. طرح جامع فعلی به هر روش مصوب شود، سومین طرح جامع مصوب برای شهر همدان خواهد بود. چیزی که در حال حاضر از آن استفاده و به عنوان طرح و تدوین می‌شناسیم، طرح جامع نیست. بلکه طرح تفضیلی است که مورد قبول استانداری، شهرداری و راه و شهرسازی است.
*طرح جامع کالبدی
استاد بازنشسته دانشگاه بوعلی سینا با تأکید بر اینکه طرح جامع باید در همه مباحث اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعیت و کفایت داشته باشد، اظهار می‌کند: اما طرح جامع تدوین شده امروز به کالبد شهر می‌پردازد و اگر در حوزه‌های مختلف مطالعات دارد، در جهت استفاده در حوزه کالبدی است. بنابراین باید عنوان طرح جامع به طرح جامع کالبدی شهر تغییر پیدا کند. بر این اساس باید یک طرح جامع در استان یا منطقه داشته باشیم که وظیفه و نقش شهر همدان را در منطقه مشخص کند.
*عدم موفقیت طرح‌های کلان
عراقچیان ضمن اشاره به اینکه میزان موفقیت طرح‌های توسعه کلان و طرح‌های راه و شهرسازی و… در حصول نتایج آن است، اعلام می‌کند: حداکثر میزان موفقیت بهترین طرح‌های موجود در ایران بر اساس اعلام سازمان‌های مسئول ۲۵ درصد است. باید به این نکته بپردازیم که قرارداری که در سال ۱۳۹۵ با یک شرکت اصفهانی منعقد شده تا طرح جامع همدان را به سرانجام برساند، هیچ اطلاعاتی در رابطه با شهر همدان نداشته است.
*بی اعتبار بودن طرح جامع
وی در ادامه توضیح می‌دهد: از آن‌جایی که زمان مطالعات طرح‌های جامع حدود یک سال است، بعد از یک سال کلیه آمار و ارقامی که جمع‌آوری شده است، ممکن است از کاربردی بودن خارج شود. به دلایل مختلف از جمله تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی که در دوران ما اتفاق افتاده است، این آمارها اعتبار نخواهند داشت. زیرا مدل نگاه جمعیتی و مهاجرت، مدل تحول اجتماعی و جامعه شناسی تغییر کرده است. بنابراین آمارهایی که در سال ۹۵ و ۹۶ برداشته شده امروز قابلیت استناد ندارد و طرح جامع مصوب شده که هنوز ابلاغ نشده را زیر سوال می‌برد.
این استاد بازنشسته با تأکید بر تقسیم طرح جامع به دو بخش که مطالعات در بخش اول در درون شهر و محدوده قانونی شهر و در بخش دوم در حریم شهر انجام شود، تصریح می‌کند: باید مطالعات در درون شهر معطوف به موضوعات مختلف شامل هویت، تاریخ، اجتماع، گسترش شهر در دوران‌های مختلف، عوامل گسترش شهر و حوادث اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و حوادث طبیعی و غیر طبیعی باشد. از طرفی مطالعات در حریم شهر که فراتر از محدوده قانونی است، باید به برنامه هفتم توسعه و نقش محول شده در توسعه به شهر همدان توجه کند.
*نقش همدان در برنامه هفتم توسعه
عراقچیان در ادامه عنوان می‌کند: باید مشخص شود که برنامه توسعه به همدان کدام نقش گردشگری، کشاورزی و خدماتی را داده و اگر همه این نقش‌ها را محول کرده هر کدام چند درصد نقش دارند. بنابراین مشاور طرح جامع در رابطه حریم نمی‌تواند بدون توجه به برنامه توسعه هفتم تصمیم‌گیری کند. چرا که در سال ۱۳۹۵ برنامه توسعه ششم بوده و تمام شده است. بنابراین کل مطالعات باید در حوزه حریم تغییر کند. آن‌چه که مهندسین مشاور طرح جامع در حوزه حریم انجام می‌دهند، به لحاظ گذشت زمان و نه مطالب علمی و حاکم بودن برنامه توسعه هفتم که آیا برای همدان به عنوان یک مرکز استان و درب ورودی غرب کشور نقشی را در نظر گرفته منوط به اصلاح مطالعات است.
*نگاه برنامه هفتم توسعه به تغییر اقلیم
وی با اشاره به تغییر و تحولات از سال۱۳۹۵ تا ۱۴۰۳ عنوان می‌کند: این تغییرات ایجاب می‌کند طرح جامع خود به خود تغییر پیدا کند. حتی اگر سال ۹۶ طراحی و ابلاغ شده بود اکنون با توجه به عدم موفیت برنامه توسعه ششم و نگاه متفاوت دولت‌ها به سیاست‌های توسعه باید به روز شود.
عراقچیان در آخر به موضوع تغییر اقلیم اشاره کرده و می‌گوید: امروزه که برنامه توسعه هفتم آغاز شده، نگرش جدید به تغییر اقلیم مطرح است و همدان از منطقه پر باران و آباد و باغ شهر تبدیل به منطقه‌ای با تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد بدون باران شده است. تغییر جذابیت‌های اقتصادی صورت گرفته و کارافرینی و گردشگری مطرح شده است. از طرفی تغییر ساختار جمعیتی و نرخ رشد زیر صفر و تغییر مدل مهاجرت، تغییر سن ازدواج و طلاق، سن مرگ و میر، امید به حیات و تحولات جمعیتی دیگر طرحی با آمار و ارقام ۹ سال قبل اکنون اعتبار ندارد که ابلاغ یا بازنگری شود.
*شهرداری خواستار مالکیت اراضی الحاقی
طرحی که هنوز ابلاغ نشده و اراضی که قرار است بر این طرح تحمیل و بر محدوده شهر همدان بیفزاید و مشاوری که باید طرح را تهیه کرده و برای آن دفاع داشته باشد. همگی طرح جامع همدان را در تنگنا قرار داده و راه اجرای آن را بسته است. از طرفی در بحبوحه الحاق زمین سه هزار هکتاری به شهر که سودی جز سوداگری ندارد. در مالکیت آن نیز اختلاف‌نظر وجود دارد. این چالش‌ها در اجرای طرح جامع را از سخنان «محمد فرهمند راد» معاون شهرسازی و معماری شهرداری همدان می‌شود استنباط کرد.
فرهمند راد با اشاره به اینکه طرح جامع همدان در تاریخ ۱/۱۱/۱۴۰۲ اعلام مصوبه شد که در آن ذکر شده بود یکسری موارد با جزییات رفع و سپس ابلاغ شود، می‌گوید:.طرح جامع مصوب شده، خروجی کمیته فنی در سال ۱۴۰۱ بود. کمیته فنی قبل از اینکه تغییرات سیاسی در استان صورت بگیرد، آن‌چه را که مصوب کرده بود در سال ۱۴۰۱ به شورای برنامه‌ریزی استان رفت و با عدم الحاق زمین ها به محدوده مخالفت شده بود. در نهایت در شورای برنامه ریزی استان در مقیاس کلان و به طبع ماده پنج امور زیر بنایی مساحتی را برای الحاق به شهر در نظر گرفته بودند و شهر تا محدوده فرودگاه گسترش پیدا می‌کرد.
وی تصریح می‌کند: اراضی الحاق می‌شد اما در کمیته فنی شورای عالی و برگزاری جلسه که منتج به اعلام مصوبه شد، میزان اراضی الحاقی کم و حدود ۳۰۰ الی۴۰۰ هکتار و آن هم اراضی متعلق به شهرداری و دولت در مصوبه به شهر همدان الحاق شد که چالش زیادی در رابطه با مسکن اقدام ملی و زمین برای این اقدام وجود داشت.
فرهمند راد ادامه می‌دهد: با مطرح شدن الحاق اراضی مدیریت کلان استان پیشنهاد داد که اگر قرار است طرح بازنگری شود و یکسری از موارد اصلاح شود، از پتانسیل زمینهای موجود استفاده کنند که حتی میزان الحاق بیشتر از این مساحت بود. منتهی در نهایت یکسری پیشنهادات درقالب یک بسته به مشاوررابلاغ شد. به لحاظ قانونی شهرداری و راه و شهرسازی که متولی اصلی طرح جامع است نمی‌توانند پیشنهادی را در اسناد طرح جامع عنوان کنند. بلکه به عهده مشاور بوده و باید به جمع‌بندی برسد و برای آن دفاع داشته باشد. اگر غیر از این بود در همان زمان که مرجع استانی ۲ الی ۳ هزار هکتار زمین را خواستار بود، شورای عالی استان آن را مصوب و طرح جامع همدان نیز تاکنون ابلاغ شده بود.
بسته پیشنهادی
معاون شهرسازی و معماری شهرداری در رابطه با پیشنهادهای مجموعه مدیریت استان برای طرح جامع مطرح می‌کند: علاوه بر افزایش محدوده شهر در طرح جامع، پیشنهادهایی شامل طرح های تفریحی- توریستی برای محور حیدره، گنج نامه، عباس آباد و تفریجان با محوریت بالا به صورت ویژه برای کاهش فشار و ورود مردم به محور عباس اباد و گنج نامه و برخورداری مردم از امکانات آن در صورت مراجعه، تعیین تکلیف کوی جوان شامل ارائه خدمات مختلف از جمله بازنگری و حل مشکل پهنه‌های بلند مرتبه سازی، تعیین تکلیف ۴۸ هکتاری و قرار دادن یک بسته اقتصادی در کنار آن نیز مطرح شد.
فرهمند راد با اشاره به برگزاری جلسه در دفتر وزارتی بوسیله مشاور و ارائه برخی موارد در پیرامون طرح جامع، اعلام می‌کند: در نهایت مقرر شد یک ردیف در سازمان برنامه و بودجه برای آن تحت عنوان رفع ایرادات ایجاد شود. که این ردیف ایجاد شده و در شهرسازی پروسه اداری را طی می کند و هنوز با مشاور قراردادی بسته نشده است.
وی تأکید می‌کند: تاکنون هیچ اتفاقی رخ نداده است. چرا که طرح جامعی که هنوز ابلاغ نشده، بازنگری آن نباید صورت بگیرد. درطرح جامع مجددا مواردی که احتیاج به بازنگری داشته و مواردی که کمیته فنی شورای عالی مطرح کرده باید اصلاح و بعد ابلاغ شود.
معاون شهرسازی و معماری شهرداری با اظهار حساسیت شهرداری در خصوص الحاق اراضی، تصریح می‌کند: اگر الحاق این راضی می‌خواهد صورت بگیرد باید مالکیت آن با شهرداری باشد.
*محور توسعه همدان
فرهمند راد محور توسعه شهری همدان در طرح جامع را شمال شرق شهر همدان ذکر کرده و عنوان می‌کند: اراضی که به لحاظ کشاورزی ارزشمند نیستند و ساخت و ساز غیر قانونی در آن صورت می‌گیرد، کنار گذر شهر همدان که تحت عنوان رنکینگ سوم و اراضی شمال غربی پشت فرودگاه و محدوده فرهنگیان تا مریانج که به لحاظ کشاورزی دارای ارزش است، فریز شده باید تحت عنوان اراضی کشاورزی حفظ شده و هیچ گونه کاربری روی آنها انجام نشود تا ماهیت باغی آنها حفظ شود و مالکیت اراضی الحاقی با دولت یا شهرداری باشد و یا بعد از توافق با دولت و شهرداری باشد.
وی تأکید می‌کند: اگر طرحی مصوب می‌شود باید به صورت شناور مصوب شود تا کاربری عمومی و مسکونی آن مشخص شود تا با چالش مواجه نشود. با توجه به موارد مطرح شده افزایش محدوده در طرح جامع همدان خیلی نباید با عدد اولیه تفاوت داشته باشد و درنهایت اگر اراضی الحاق شود شهرداری ۵۰۰ هکتار در همان محدوده اراضی دارد و اگر ۴۰۰ هکتار اولیه را مشاور به ۱۲۰۰ هکتار برساند ۴۵ درصد آن در مالکیت شهرداری و دولت است که سوداگری زمین و رانت تا حد زیادی منتفی می‌شود.