مهندس مهدی مجابی متولد ۱۳۲۳ در شهر قزوین و عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت است او همچنین بنیانگذار سازمان میراث فرهنگی قزوین بوده و مدتی ریاست پژوهشکده بناها و بافتهای فرهنگی تاریخی را عهده دار بوده است. مجابی تاکنون کتابها و مقالات زیادی تالیف کرده و یکی از متخصصین حوزه مرمت بافتهای تاریخی به شمار میرود. با این استاد مرمت آثار تاریخی درباره تهدیدها و شیوههای حفاظتی بافت مرکزی شهر همدان گفت وگو کردهایم.
احیا و مرمت سرای سعدالسلطنه در قزوین تجربه خوبی است. ما در همدان غیر از بازار، این بافت را درجایی نداریم. تنها تعدادی تک‌بناها داریم که هنوز قابلیت احیا دارند. پیشنهاد شما برای اینکه بتوانیم از تجربه قزوین در همدان هم استفاده کنیم چیست؟
اگر بخواهیم همدان را با تجربه مرمت سعدالسلطنه قزوین مقایسه بکنیم باید که انگشت روی بازار‌همدان بگذاریم چون هم سراها و هم راسته‌های متعددی دارد. امروز نیز به نوعی یک عدم تعادل در قسمت غرب بازار ایجاد شده است. قسمت شرق بازار نسبت به قسمت غربی بسیار فعال‌تر است و از همه این‌ها مهم‌تر این است که اگر بخواهیم به ساختار تاریخی شهر‌همدان برگردیم نقش بازار یک نقش کلیدی است. بنابراین آنقدر که بازار در اصلاح ساختار شهری همدان از یک الگوی دایره‌وار به یک الگوی محوری نقش خواهد داشت سایر المان‌ها این نقش را ندارند.
چگونه میتوان به این الگو دست پیدا کرد؟
نقش بازار این است که خیلی حساس است بنابراین از تجربه سرای سعدالسلطنه می‌شود استفاده کرد، اما تجربه سعدالسلطنه به عنوان یک تجربه مجموعه سراها مطرح است. این‌جا در همدان اگر بخواهیم به بازار اشاره کنیم باید بگوییم بازار با مجموعه‌ای از سراها فرق می‌کند. برای اینکه عناصر‌دیگری مثل مدرسه و مسجد دارد. برای قسمت سراهای آن می‌شود از تجربه سعدالسلطنه استفاده کرد. ضمن اینکه حالا این سرا تبدیل شده است به مرکز‌خدمات، مرکز اجتماعات، نشانه شهری و نشانه گردشگری. همه این‌ها را در مجموعه بازار همدان می‌شود در نظر گرفت باتوجه به اینکه همدان به‌لحاظ توریستی ظرفیت بسیار بیشتری دارد.
تغییر کاربری‌ها در بازار همدان
یک مسأله که در بازار همدان داریم بحث تغییر کاربری‌هاست. یعنی فرض کنید بازار فرش تبدیل به سبزه‌میدان یا کالاهای جدیدتر شده است. این امر باعث شده که ما صنایع دستی، مشاغل قدیم و فرهنگ مشاغل را از دست بدهیم. چه اهرم فشاری می‌تواند باعث شود که کاربری‌ها را دوباره به اصل آن‌ها بازگرداند؟
کاربری‌های پهنه‌های مرکزی شهر که مهم‌ترینش بازار است بایستی مدیریت شود یعنی هم در تنوع و هم در نوع فعالیت باید مدیریت شود. امروز این مدیریت اعمال نمی‌شود و اینکه هرکسی بتواند هرکاری بخواهد در جهت مثبت یا منفی انجام دهد باعث تغییر کاربری‌ها می‌شود. این قضیه باید جلویش گرفته شود چون اگر ما این را کنترل نکنیم قادر به انجام هیچ‌کاری نخواهیم بود. همه کاربری‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصاد سنتی و اقتصاد شهری در این پهنه‌ها باید توسعه پیدا کند. همه کاربری‌هایی که کلان و در مقیاس شهر هستند و نیاز به فضاهای پررفت و آمد و در نتیجه پارکینگ دارند کاربری‌های مزاحم حتی‌المقدور باید از این ناحیه خارج شوند. کاربری‌های انباری که الان دارند فضای مسکونی را اشغال می‌کنند همین‌طور. در رأس همه این‌ها کاربری‌های مسکونی باید توسعه پیدا کنند. این به معنای مدیریت کاربری است که البته انجام نمی‌شود.
چمن‌های قدیم همدان
یک ظرفیت دیگری در همدان داریم به اسم چمن‌ها یعنی محله‌های کوچکی که قبلا به‌صورت جزیره‌جزیره بوده اما به همدیگر ارتباط داشته است که الان بعضی از این چمن‌ها قابلیت احیا دارد. برای این چه‌کار می‌شود کرد و از چه نهادی می‌شود برای احیا آن‌ها استفاده کرد؟
به وضعیت چمنهایی که هست باید هرچه زودتر رسیدگی شود چون دارد از بین میرود. چمنهایی هم که از بین رفته را می‌شود بازتولید کرد چون فضای شهری اصولا خاصیت بازتولید هم دارد اما همه این‌ها باید در یک طرح جامع اتفاق بیافتد نمی‌شود که بصورت پروژه‌های جداجدا به آن پرداخت. باید چمن‌ها به عنوان مراکز محله – که هر محلهای یک یا دو چمن داشته است- در جریان حفاظت از بافت تاریخی احیا شوند. برای این که بافت تاریخی یک مجموعه است و اینکه طرح جامع بافت تاریخی را هفت‌منطقه کرده، واقعیت ندارد. بایستی یک منطقه دیده شود و به‌صورت یکپارچه در بیاید و به جای ایجاد مراکز ناحیه‌ای و منطقه‌ای طرح جامع همین مراکز چمن احیا شوند.
تجربه دیگر شهرها
در شهرهای دیگر هم چنین تجربه‌ای هست و چنین نمونه‌هایی داریم؟
در شهرهای دیگر به این جامعیتی که داریم صحبت می‌کنیم نیست اما طرحی تحت‌عنوان طرح جامع حفاظت بافتهای تاریخی دارد تهیه می‌شود که هم در مورد همدان است و هم در مورد میبد که هرکدام از این‌ها زودتر به نتیجه برسد الگو می‌شود.
همان‌طور که می‌دانید یکی از موانع بحث مدیریت شهری است یعنی شهرداریها در همدان هم بیشترین آسیب را به بافت شهری زده‌اند. چطور می‌شود که میراث با شهرداری، یک مدیریت هماهنگ داشته باشد، قبلا تجربه این را داریم؟
بله. تجربه‌اش را هم در ایران هم در دنیا داریم. شهرداریها هم فکرنمی‌کنم که این‌طور که شایع است دشمن بافت تاریخی باشند. من معتقدم که آن‌ها می‌خواهند به سود بافت تاریخی کار کنند اما دانش این‌کار در کشور ما کم و ضعیف است. باید این دانش تولید شود و از طرفی گفتوگوی علمی و عملی بین شهرداری و سازمان میراث فرهنگی، وزارت کشور و مسکن و شهرسازی ایجاد شود هدف مشترک همه آن‌ها این باشد که شهر تاریخی را از این وضعیت نجات دهند. اگر بحث‌هایی نظیر بازآفرینی شهری، احیا و مرمت شهری و هر مسأله‌ای که دارند همه را یکپارچه کنند امکان مدیریت و حفاظت وجود دارد.
در معماری همدان چه معماری کهن و چه معماری امروز چه عنصری برجسته‌تر است که می‌شود از این عنصر برای احیای بافت قدیمی استفاده کرد؟
مجموعه بازار.