اردشیر دوّم هخامنشی، کاخی در هگمتانه باستان داشته است

نتایج آزمایش ستون‌های سنگی هخامنشی همدان

مطالعه مدارک تاریخی، شواهد باستان‌شناسی و نتایج آزمایش XRF روی بقایای ستون‌های سنگی هخامنشی همدان

شش قطعه پایه ستون سنگی کتیبه‌دار با واژه «آپادانا» و بقایای پایه ستون‌های بدون کتیبه و قطعاتی از سرستون‌ها و ساقه ستون‌ها نشان می‌دهند که اردشیر دوّم هخامنشی، کاخی در هگمتانه باستان داشته است. برخی از این قطعات، مکشوف از همدان و برخی دیگر منسوب به آن هستند.

بروگش، سفیر آلمان در ایران در سال‌های ۱۸۵۹-۱۸۶۱ میلادی در سفرنامه خود در بخش مربوط به همدان نوشته است: « … به کشف یک اثر باستانی موفق شدیم، بدین معنی که جلوی خانه‌ای در یکی از خیابان‌ها پایه یکی از ستون‌های بناهای باستانی را که از سنگ گرانیت سیاه رنگ بنا شده بود مشاهده کردیم این پایه یک ستون مکعبی شکل بود و بر توده‌ای از سنگ‌ها قرار داشت و تنها یادگار شهر قدیم اکباتان محسوب می‌شد …» (بروگش، ۱۳۶۷: ۳۱۱).

بنا بر گفته مردم محلّی نیز بسیاری از این قطعات در بناهای دوره معاصر که پیش‌تر روی تپّه هگمتانه وجود داشته‌اند، به دلیل ظاهر خوش‌تراش‌شان نگه‌داری و استفاده می‌شده‌اند. مرحوم محمد مهریار در مقاله‌ای آورده است که برخی از این قطعات پس از کشف به ده شورین، مدرسه ابن سینا و … منتقل شده اما در نهایت مجدّداً به محوّطه هگمتانه بازگردانده شده‌اند. به همین علّت، نوشته‌های با الفبای لاتین که مربوط به حرف اوّل این مکان‌ها است، روی این آثار مشاهده می‌شوند.

در این پژوهش با آزمایش XRF بر روی بقایای ستون‌های سنگی هخامنشی، مطالعاتی انجام شد. نتیجه این آزمایش نشان می‌دهد که نوع و میزان عناصر و ترکیب‌های شیمیایی تشکیل‌دهنده این قطعات بسیار شبیه به هم هستند. بر این اساس، می‌توان گفت که این قطعات از یک معدن سنگ استخراج شده و بنابراین مربوط به یک بنا هستند. در ادامه مطالعات، به مطالعه تطبیقی بقایای شالی‌ستون کتیبه‌دار مکشوف در کاوش‌های باستان‌شناسی محوّطه هگمتانه به عنوان تنها مدرک تاریخی و شاهد معماری مبنی بر وجود بنا(ها)یی مربوط به اردشیر دوّم هخامنشی در همدان پرداخته‌ شده است. با توجّه به نمونه‌های مکشوف در محوّطه‌های شاهی هخامنشی در فلات ایران، به‌نظر می‌رسد این قطعه متعلّق به بخش مکعبی دوپلّه‌ای بوده است. زمانی که نمونه مورد نظر را از لحاظ ابعاد با نمونه‌های مشابه از نظر فرم مورد مقایسه قرار دادیم، مشخص شد که ابعاد آن با شالی پایه ستون مکشوف در کاخ شائور که به احتمال مربوط به ایوان جنوبی ساختمان II کاخ مذکور است، مشابه است. بر این اساس، این فرضیه مطرح می شود که شالی ستون مکشوف در محوّطه هگمتانه نیز مربوط به ایوان یک بنا بوده است.

از سویی دیگر، ابعاد بخش مکعبی دوپلّه‌ای و شالی پایه ستون حاوی کتیبه A^۲Hb نیز با ابعاد نمونه مذکور در کاخ شائور نزدیک است اما اختلاف اندکی وجود دارد.

بقایای پایه ستون‌های سنگی هخامنشی کشف شده در همدان

بر اساس مطالعاتی که تا کنون انجام شده است، به نظر می‌رسد که بقایای پایه ستون‌های سنگی هخامنشی کشف شده در همدان مربوط به بنایی با بخش‌های مختلف بوده است. این بنا مانند سایر کاخ‌های هخامنشی، ستون‌هایی با گونه‌های متعدّد، شامل: «مکعبی دوپلّه‌ای و شالی مدوّر»، «زنگوله‌ای‌شکل با شالی مدوّر» و … در قسمتهای مختلف خود داشته است. بر اساس مطالعات تطبیقی انجام‌شده، نمونه کاخ نزدیک به آن‌چه می‌توان در همدان تصوّر کرد، کاخ اردشیر دوّم هخامنشی در شوش موسوم به «شائور» است. بقایای شالی ستون هخامنشی کتیبه‌دار که در کاوش علمی صراف به‌دست آمده است، و امروزه در موزه هگمتانه همدان نگه‌داری می‌شود، به‌طور دقیق با ابعاد نمونه ایوان کاخ شائور مطابق است و این فرضیه، وجود تشابه بین این دو بنا را تأیید می‌کند.

• حامد حاجیلوئی (دانشجوی دکتری باستان‌شناسی در دانشگاه تهران)

• دکتر صاحب محمدیان منصور (عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه بوعلی‌سینا همدان)